زندگی و آراء نظریه‌پردازان آموزشی: مری ولستون‌کرافت

مری¹، 1759-1797، فرزند دوم یک خانواده متوسط انگلیسی بود. پدربزرگ او ثروت زیادی از راه تجارت ابریشم به دست آورده بود اما ناتوانی پدرش در تجارت به زودی خانواده ولستون‌کرافت را با بحران مالی رو به رو کرد و این خانواده مدت زیادی از عمر خود را صرف مهاجرت به شهرهای مختلف انگلستان کردند. مشکلات مالی خانواده فشار زیادی را بر پدرش وارد کرده بود و رفته رفته او از پدری مهربان و دلسوز تبدیل به مردی الکلی و خشن شد که همسر و فرزندان خود را کتک‌ می‌زد. مری، از همان عنفوان کودکی، طعم تلخ نابرابری جنسیتی را در خانواده خود درک کرد جایی که پدر نالایق او، قدرت مطلق خانواده بود که بر همسر و فرزندانش غلبه قانونی و عرفی داشت و‌ می‌توانست آنها را از نظر جسمی و روحی آزار دهد. در دوران زندگی او در اواخر قرن هجدهم میلادی، حقوق زنان محلی از اعراب نداشت و زنان به خصوص پس از ازدواج، جایگاه حقوقی خود را از دست‌ می‌دادند و به عنوان ملک طلق شوهر به حساب‌ می‌آمدند و توانایی حفظ دارایی و اموال خود را نداشتند. در همین زمان بود که تمام ارث پدر مری نیز به برادر بزرگ او رسید و دیگر فرزندان به موجب قوانین انگلستان، از این حق محروم بودند.

مری، در چنین شرایطی، هرگز تسلیم خواست و اراده سرکوب‌گر زمانه خود نشد او از همان کودکی راه عصیان را بر تسلیم، ترجیح داد و در جوانی تبدیل به زنی مستقل و متفکر گردید که حاضر نبود محدودیت‌های عرفی و قانونی کشورش را بپذیرد. زندگی او همزمان با جریانات مهم و سرنوشت‌ساز جهان غرب، از جمله انقلاب استقلال آمریکا در 1776 و انقلاب کبیر فرانسه در1789 بود. مری، نیز از موج انقلاب در عصر روشنگری، بی‌تاثیر نماند و روح انقلابی، قلب او را تسخیر کرده بود. گرچه مری به عنوان فعال انقلاب هرگز عمل نکرد اما در زندگی شخصی خود انقلاب را به بهترین شکلی پیاده کرد. او از ازدواج اجباری و بدون عشق سرباز زد و برای تامین معاش خود به عنوان معلم سرخانه به استخدام یک خانواده اشرافی درآمد. مری، در این خانه بیش از پیش متوجه، تاثیر آموزش نابرابر بر زندگی زنان شد. او همسر اشرافی خانواده را زنی سطحی و تجمل‌گرا نامید که کاری جز پوشیدن لباس‌های گران‌قیمت و مُد روز و جلب توجه مردان بلد نیست. او به شدت با این رویه که زنان را موجوداتی فاقد شعور اجتماعی و سیاسی‌ می‌نامیدند که قدرت تفکر انتزاعی و فراتر رفتن از زندگی عادی را ندارند، مخالفت کرد.

مری همزمان با تدریس به طور حرفه‌ای شروع به داستان‌نویسی و نویسندگی کرده بود و به زودی کتاب‌های او که در عصر روشنگری، حاوی مفاهیم جدیدی بود که با زبان رومانتیک و شیرین بیان‌ می‌شد، طرفداران بسیاری پیدا کرد و پرفروش شد. مری، بعد از مدتی در لندن، به عنوان مترجم و ویراستار در یکی از مجلات مشهور² به کار مشغول شد این موقعیت شغلی جدید فرصتی را ایجاد کرد که او با نویسندگان و متفکرین سرشناسی از جمله، نویسنده مشهور انقلاب امریکا تام پین³،‌ هاینریش فوسلی⁴، نقاش سوئیسی، ویلیام بلیک⁵، شاعر، جوزف پرینستلی⁶، دانشمند طبیعی و ویلیام گودوین⁷، نویسنده و فیلوسف آنارشیست و مشهوری که سال‌ها بعد با او ازدواج کرد، آشنا شد.

کتاب‌های مری ولستون‌کرافت، او را به یکی از چهره‌های پیشگام و شاخص مدافع حقوق زنان، آموزش و پرورش و اندیشه سیاسی و اجتماعی تبدیل کرده بود. قلم شیوا و لحن نوشته‌های او، که دشوارترین مباحث سیاسی و فلسفی را در قالب داستان‌های ساده بر پایه اتوبیوگرافی خود استوار‌ می‌کرد نقش زیادی را در تغییر روش و منش زنان عصر روشنگری ایفا کرد. او که عمیقا از نظام مردسالارانه جامعه خود رنج‌ می‌برد، تمرکز خود را بر تغییر دیدگاه هم زنان و هم مردان نسبت به قابلیت‌های انسانی هر دو جنس معطوف کرد و در آثار خود، زنان را از نقش‌های کلیشه ای، مادری و همسری بیرون آورد و به آنها شخصیت مستقل و افکار عالی بخشید.

شخصیت محکم و انقلابی ولستون‌کرافت هیچ اعتنایی به جایگاه اجتماعی و مقبولیت افکار عمومی نداشت، بلکه بالعکس بر پایه اعتقادات و باورهای خود عمل‌ می‌کرد تا جایی که از مخالفت و انتقاد از چهره‌های برجسته ای چون ژان ژاک روسو⁸ و ویلیام بلیک، ابایی به خود راه نمی‌داد. انتقاد او به روسو که پدر آموزش نوین کودکان در عصر روشنگری شناخته‌ می‌شد، این بود که او در کتاب معروف خود امیل⁹، نقش فرعی و کمرنگی برای سوفی¹⁰، الگو‌واره‌ی زنانگی تعریف کرده بود که تنها هدف از آموزش او، تربیت برای خوشایند مرد (امیل) بوده و برای او هدف و جایگاه مستقل و درخوری در نظر نگرفته بود. او با بلیک نیز بر سر عقاید سیاسی‌اش که نقشی برای زنان در انقلابات اجتماعی و گذار از حکومت‌های مطلقه به مردمی قائل نبود، مخالفت‌ می‌کرد و آینده مردم‌سالار و آزاد را بدون حضور موثر زنان، محال‌ می‌شمرد.

زندگی پرفراز و نشیب و غیرعادی مری ولستون کرافت، یک ازدواج ناموفق با یک تاجر فرانسوی، بی‌وفایی همسر و دو بار اقدام به خودکشی نافرجام و سپس پیدا کردن عشق زندگیش و ازدواج با گودوین، و تولد دومین دخترش، به زودی با ابتلا به یک عفونت شدید تنها 11 روز پس از زایمان، او را از پا انداخت و صدای او را برای همیشه در سال 1797 و در 38 سالگی خاموش کرد.

همسرش ویلیام گودوین، که همواره مدافع و حامی افکار او بود، پس از مرگ مری، کار ویراستاری و چاپ آخرین کتاب او را تمام کرد و پس از آن زندگی‌نامه‌ی او را همراه با خاطراتی که از او داشت منتشر نمود¹¹. اما سرنوشت‌ می‌رفت که زندگی مادر جوان را در آینده دخترش دوباره زنده کند. دختر دوم مری، مری شلی¹²، به زودی از حاصل تلاش‌های مادرش، درس گرفت و در جوانی تبدیل به نویسنده‌ای قابل و توانا شد مشهورترین اثر او فرانکشتاین¹³، اثری پرفروش و ماندگار در تاریخ ادبیات جهان گردید. او رویای مادرش را برای تربیت زنانی مستقل، فهیم و کارآمد به حقیقت پیوند داد.

فلسفه آموزشی مری ولستون کرافت
آموزش دختران
گرچه در بسیاری از آثار تاریخ آموزشی، از او به عنوان مدافع آموزش زنان نام برده شده است ولی در واقع ولستون‌کرافت، تنها دغدغه آموزش زنان را نداشت و بسیاری از ایده‌های تربیتی او بر آموزش و پرورش هر دو جنس، استوار بود. او اعتقاد به جامعه‌ای متوازن و متعادل داشت که زنان و مردان از امکانات آموزشی برابری برخوردار بوده و در جامعه به یک میزان اثربخشی داشته باشند. با این حال نمی‌توان نقش بزرگ او را در نشان دادن اهمیت آموزش دختران نادیده انگاشت. او باور داشت که زنان نیز همچون مردان از قوای عقلی و ذهنی بالایی برخوردار هستند و تعلیم و تربیت فرصت باروری و شکوفایی فکری را برای آنان فراهم‌ می‌کند در سایه آموزش دختران، مادران آینده، زنانی مستقل، فهیم و فرهیخته خواهند بود که بهتر از عهده تربیت اولاد خود بر‌ می‌آیند و نسل متعادل‌تر، سالم‌تر و صالح‌تری را تربیت خواهند کرد. آموزش دختران نه تنها در زندگی خانوادگی و خصوصی آنان تحول ایجاد‌ می‌کند بلکه منجر به تحول جامعه نیز شده و آنان را از کنج میهمانی‌های تشریفاتی و آشپزخانه‌ها به عرصه اجتماع وارد‌ می‌کند و تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بزرگی را رقم خواهد زد.

انس با طبیعت و حیوانات
یکی دیگر از مولفه‌های تربیتی او، آموزش کودکان از طریق انس با طبیعت و به خصوص حیوانات است. او بر این باور بود که آشنایی با حیوانات، روند رشد و ارتباط با آنها به کودکان کمک‌ می‌کند نوعی عشق و محبت خالصانه را تجربه کرده، مراقبت و نگه‌داری از آنها را به عنوان تجربه‌ای از الفت به هم‌نوع به دست آورند. و با ارتباط گرفتن با حیوانات و طبیعت قابلیت‌های اخلاقی و معنوی خود را رشد دهند. او نه تنها به ارتباط مستقیم با طبیعت و موجودات زنده تاکید‌ می‌کرد بلکه مطالعه کتاب‌های داستان با شخصیت‌پردازی برای حیوانات و جان‌بخشی به اشیاء را توصیه‌ می‌کرد و معتقد بود بسیاری از کتاب‌های کودکان باید شخصیت‌هایی از حیوانات داشته باشد که متصف به صفات انسانی شده و داستان‌ها و پیام نویسنده را به طور قصه‌گویی و دلنشین برای کودکان تعریف کنند.

تاکید بر نقش مطالعه
مری ولستون‌کرافت درست بر خلاف فیلسوف مشهور ، ژان ژاک روسو، که مطالعه کتب را تا سنین جوانی برای کودکان مناسب نمی‌دانست، تاکید زیادی بر نقش مطالعه بر تربیت قوای ذهنی و عقلی کودکان داشت. به عقیده مری، مطالعه آثار ادبی و علمی به کودکان کمک‌ می‌کند که نه تنها قابلیت‌های خواندن و نوشتن را در خود پرورش دهند بلکه با افکار و ایده‌های بکر، بزرگ و تاثیرگذار تحولی را نه تنها در افکار خود بلکه در روند اداره جامعه ایجاد نمایند.

ولستون کرافت تنها قائل به تربیت طبیعت‌گرا و فطری نبود او اعتقاد داشت که پرورش انسان باید هدفمند و با برنامه باشد، تربیتی که بدون نظارت دقیق و تنها مبتنی بر فطرت باشد نمی‌تواند انسان کامل و قابل اعتمادی را که از پس حل مسائل زندگی و اجتماع خود برآید، پرورش دهد. او در این خصوص به نقش ادبیات زنان در ایجاد تحول در زندگی زنان نیز اشاره‌ می‌کرد و ادبیات زنان را به طور کلی، القا کننده سنت‌ها و نقش‌های کلیشه‌ای و بازتولید مردسالاری‌ می‌دانست که ذهن و قلب زنان را با سخنان پوچ در مورد عشق و هوس، نقش‌های سنتی مادری و فرزندآوری و مد و زیبایی پر‌ می‌کنند و از تفکر و تعمق در مسائل واقعی دور نگه‌ می‌دارند.

برنامه درسی
مدرسه در سیستم فکری ولستون کرافت، شامل یک دوره آموزش عمومی از سن 5 تا 9 سالگی است که کودکان باید تحت یک نظام آموزشی برابر و یکسان قرار بگیرند پوشیدن یونیفرم و برخورد یکسان با تمام کودکان صرف نظر ار جنیست، نژآد و طبقه اجتماعی در این دوره ضروری است. کو.دکان در این دوره آموزشی، خواندن نوشتن، حساب و ریاضی، علوم طبیعی و تربیت بدنی را‌ می‌آموزند. محیط مدرسه نیر باید جایی بزرگ با حیاطی باز و پر از گیاهان و حتی برخی حیوانات باشد تا کودکان در اوقات فراغت خود از محیط طبیعی و ارتباط با موجودات زنده بیاموزند. مفاهیم سیاسی، فلسفی، مذهبی و تاریخی تنها باید از طریق مکالمه و گفتگوی بین معلم و شاگردان به طور غیرمستقیم در برنامه درسی دوره ابتدایی گنجانده شود.

پس از سن 9 سالگی کودکان وارد مرحله دیگری از آموزش‌ می‌شوند در این مرحله هر کودکی بسته به استعداد و توان خود وارد یک دوره پیشرفته‌ می‌شود که شامل مطالعات پیشرفته نظری یا حرفه‌وفن است. کسانی که علاقمند به گرفتن شغل‌های فنی و صنعتی هستند، آموزش‌های مرتبط با این حرف را کسب‌ می‌کنند و کسانی که به مطالعه در علوم و نظریه‌های علاقمندند به مدارس مرتباط با علوم نظری گسیل‌ می‌شوند. جالب‌ترین نکته در این نظریه، این است که ولستون‌کرافت، در این مرحله بر آموزش نقش‌های سنتی زنانه تاکید‌ می‌کند و معتقد است که مدارس در دوران بعد از 9 سالگی‌ می‌توانند و حتی باید برخی از مهارت‌های نقش‌های سنتی زنانه را بیاموزانند به این ترتیب دختران طبقات پائین و کارگران‌ می‌توانند از حداقل دانش و مهارت در مورد بر عهده گرفتن نقش‌هاس سنتی زنانه برخوردار شوند. این بخش از دیدگاه مری، اغلب مورد انتقاد قرار گرفته است و برخی آن را در تناقض با دیدگاه روشن‌گرانه و نقشی که او برای زنان در اجتماع قائل بود‌ می‌بینند.

آثار مری ولستون کرافت

احقاق حقوق زنان¹⁴
احقاق حقوق مردان¹⁵
ایده‌هایی در تعلیم و تربیت دختران¹⁶
داستان مری¹⁷
خطاهای زنان¹⁸
و ...

مری ولستون‌کرافت، به راستی یکی از مهم‌ترین و بارزترین چهره‌های ترویج آموزش مدرن به کودکان است که نقش انکارناپذیری در دفاع از حق آموزش برابر دختران ایفا کرده است. نظریه‌های پیشرو او بر مبنای حقوق بشر و در هماهنگی با رویدادهای مهم و تاثیرگذار سیاسی واجتماعی عصر روشنگری مطرح شده بودند که تا کنون نیز قابلیت تاثیرگذاری خود را حفظ کرده‌اند.

*****

ترجمه و تلخیص از:
Gutek. G. (2005).Historical and Philosophical Foundations of Education. 4th Edditon. PEARSON Publication.
1. Mary Wollestonecraft
2. the Analytic Review
3. Tom Paine
4. Heinrich Fuseli
5. William Blake
6. Joseph Priestly
7. William Godwin
8. John Jack Rousseau
9. Emil
10. Sophie
11. Memories of the Author of a vindication of the rights of women
12. Mary Shelly
13. Frankenstein
14. A vindication of the rights of women
15. A vindication of the rights of men
16. Thoughts on the education of daughters
17. Mary: A fiction
18. The wrongs of women