امروزه بسیاری از کلاس‌های درس در سراسر جهان استفاده از ابزار و وسایل دیجیتال و هوشمند را به رسمیت شمرده‌اند. کامیپوتر، لپ‌تاب، تبلت و گوشی‌های هوشمند همراه با مداد و دفتر و کتاب، جزو وسایل مدرسه به حساب می‌آیند. کمتر کسی هست که بتواند منکر نقش موثر این تکنولوژی‌ها در ایجاد فضای متفاوت، غنی و جذاب آموزشی برای دانش‌آموزان شود اما به تازگی گروهی از محققان، ادعا می‌کنند که استفاده از ابزار و وسایل هوشمند، سبب عدم تمرکز آنها شده است. این محققان بر این باورند که نوجوانان امروز بسیار کمتر از نسل‌های گذشته خود، قادرند روی موضوعات درسی تمرکز کنند. کودکان و نوجوانان گاه چنان به ابزار دیجیتال خود خو گرفته‌اند که حتی نمی‌توانند برای لحظاتی گوشی موبایل یا تبلت خود را زمین بگذارند.
دنیل گلمن1 یکی از محققانی که سالها روی مسئله تمرکز دانش‌آموزان تحقیق و بررسی انجام داده، نگران تاثیر منفی عدم تمرکز بر رشد مغزی کودکان است. به باور او ذهن و مغز انسان دیرتر از سایر قسمت‌های بدن به بلوغ می‌رسد و رشد مغز اغلب تا حدود 20 سالگی، طول می‌کشد از این رو، کمک به رشد و ایجاد سیناپس‌های عصبی در مغز از طریق قرار گرفتن در معرض آزمون‌ها و درگیر شدن با طبقه‌بندی اطلاعات مختلف باید تا آغاز سنین جوانی ادامه یابد تا مغز به بالاترین درجات رشد و بلوغ خود برسد. آنچه گلمن را نگران می‌کند این نکته است که قدرت تمرکز انسان از طریق لوب پیشانی مغز کنترل می‌شود یعنی همان بخشی که مسئول تفکر، شناخت، کنترل احساسات و تکانه‌ها است. وقتی این بخش از مغز به بالندگی کامل خود نرسیده باشد، احتمال اینکه سایر فعالیت‌های ذهنی نیز با اختلال مواجه شوند وجود دارد.
گلمن مطرح می‌کند که تحقیقات عصب‌شناختی زیادی نشان می‌دهند که فعالیت‌هایی نظیر مطالعه، نوشتن، گوش دادن و فهمیدن، مستقیما با میزان تمرکز ذهن روی یک موضوع یا محرک ارتباط دارند. بنابراین هر چه میزان تمرکز ذهن بر مسئله‌‌ای بیشتر باشد امکان درک و شناخت از موضوع نیز افزایش می‌یاد زیرا ارتباطات عصبی مرتبط، تشکیل شده و تقویت می‌شوند و امکان تفکر سطح بالا و شناخت کامل از موضوع را بر فرد فراهم می‌آورند.
اما آنچه گلمن به عنوان خطری برای رشد و بلوغ مغز شناسایی کرده، مشکل عدم تمرکزی است که نسل امروز نوجوانان در کلاس‌های درس تجربه می‌کنند. نوجوانان نه تنها مثل نسل‌های سلف خود نمی‌توانند در کلاس درس روی موضوعات متمرکز بمانند و مدام از فعالیتی به فعالیت دیگر جهش می‌کنند، در منزل نیز برای انجام تکالیف با همین مشکل روبه‌رو هستند و بسیاری از والدین از اینکه فرزندشان نمی‌تواند روی تکلیف متمرکز شده و جلوی حواس‌پرتی خود را بگیرد شکایت دارند. این تنها والدین نیستند که از این وضع شاکی هستند معلمان نیز گزارش می‌دهند که این نسل از کودکان و نوجوانان دیرتر و کندتر از نسل قبل یاد می‌گیرند و موضوعاتی را که در سال‌های گذشته کودکان به سرعت مسلط می‌شدند امروز سخت‌تر فراگرفته می‌شود.
ممکن است برخی این انتقاد را وارد کنند که کودکان و نوجوانان امروز به نسبت گذشته قابلیت انجام همزمان چند فعالیت را دارند. امروزه کودکان بلد هستند همزمان با درس خواندن و نوشتن تکالیف، موسیقی گوش بدهند، فیس‌بوکشان را چک کنند و با دوستان خود چت نمایند و همه اینها قابلیت انجام چندین کار را به طور همزمان به کودکان داده است و به خودی خود چیز مطلوبی است. اما هستند محققان دیگری که این همزمانی در انجام چند کار را اتفاقا نشانه بدی می‌دانند. آنها معتقدند کودکان "مالتی تسک" نشده‌اند بلکه قابلیت تمرکز خود را بر یک فعالیت خاص از دست داده‌اند. ذهن آنها مدام در بین فعالیت‌ها و وظایف گوناگون در حال حرکت است و مدام از فعالیتی به فعالیت دیگر شیفت می‌کند. "از این شاخه به آن شاخه پریدن" دیگر جزوی از زندگی روزمره یک نوجوان شده است یعنی کسانی که قادر نیستند در موقع نیاز، روی یک فعالیت خاص و مهم تمرکز کنند و آن را به سرانجام برسانند و بعد سراغ کار دیگر بروند.آنها یاد گرفته‌اند چندین کار را با هم انجام دهند و شاید بهتر باشد بگوییم هیچ کدام را به درستی انجام ندهند.
البته این کارشناسان بر این باور نیستند که راه حل، حذف وسایل دیجیتال و هوشمند از زندگی نوجوانان است، بلکه بالعکس، قرار دادن محدودیت و قوانینی برای استفاده مطلوب از امکانات و پیشرفت‌های تکنولوژیک است به طوریکه این امکانات و فناوری‌ها منجر به تقویت جنبه‌های مثبت یادگیری و رشد ذهنی شود نه آنکه به عنوان مانعی جهت بلوغ فکری کودکان عمل نماید و به آنها آسیب وارد کند.
بنابراین بسیار اهمیت دارد که والدین و معلمان، قواعد و قراردادهای واضحی برای محدود کردن استفاده کودکان از وسایل جذاب هوشمند قرار دهند.کودکان و نوجوانان باید بیاموزند، مثلا در زمان انجام تکالیف باید گوشی همراه خود را کنار بگذارند یا چک کردن شبکه‌های اجتماعی خود را به زمان خاصی از روز محدود کنند. والدین آموزش تمرکز را می‌توانند از سنین خردسالی با در اختیار قرار دادن فعالیت‌هایی نظیر حل پازل‌ها و جورچین‌ها، نقاشی و کاردستی تقویت کنند و قوانین حامی تمرکز را در دوران نوجوانی نیز به شکل مناسب ادامه دهند. مسئله سن و سال و زمان طلایی برای رشد مغز، تا قبل از بیست سالگی است بنابراین افراط و تفریط در هیچ کاری، برای رشد ذهنی فرزندان‌تان، نه مناسب و نه مفید است.
****
1. Daniel Goleman