موک (MOOC / Massive Open Online Courses) در فارسی با ترجمه تحت‌اللفظی درس باز آنلاین بزرگ یا دروس آنلاین فراگیر شناخته می‌شود. اما فارغ از نام بلند و گیج‌کننده‌ی آن، می‌توان موک را دروس آنلاینی دانست که به صورت آزاد برای تعداد زیادی از متقاضیان ارائه می‌شوند. تقریبا از اواخر سال 2008، این مدل تحصیل وارد نظام آموزشی برخی از دانشگاه‌های بزرگ و معتبر امریکا شد و رفته رفته دانشگاه‌هایی نظیر برکلی، استنفورد، ام‌‌ای‌تی،هاروارد و غیره هم به آن پیوستند. در این طرح، دروس به صورت آنلاین و از طریق اینترنت، به داوطلبانی از سراسر جهان ارائه می‌شوند از آنجایی که ثبت نام در این دروس، آزاد و خارج از مراسم معمول در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی معمول است، داوطلبان می‌توانند از سراسر جهان در دروس مورد علاقه خود شرکت کنند و بدون اینکه شهریه‌‌ای بپردازند به صورت رایگان و یا با حداقل هزینه ثبت نام، شرکت کنند. از آنجایی که این دروس به صورت آزاد و باز ارائه می‌شوند می‌توانند همزمان تعداد بسیار زیادی از داوطلبان را بپذیرند برخی از این دروس ممکن است صدها و یا هزاران دانشجو داشته باشند.
روش کار موک
در حال حاضر چندین شبکه بزرگ دانشگاهی درگیر اجرای این پروژه هستند. افراد متقاضی می‌توانند در یکی از این برنامه‌ها ثبت‌نام کرده و از بین فهرست دروس قابل ارائه، آنچه علاقمند هستند را انتخاب کنند و در موعد مقرر آغاز ترم، برنامه درسی چند هفته‌‌ای خود را شروع کنند. در این کلاس بسیار بزرگ معمولا یک تیم آموزشی به رهبری یک یا چند استاد معتبر و صاحب نام، حضور دارند که مسئولیت ارائه درس را به عهده دارند. دروس معمولا حاوی متون و منابع مطالعاتی به صورت الکترونیکی، فایل‌های صوتی و تصویری تدریس استاد، ویدئوهای آموزشی، محیط‌های بحث و گفتگو، تکالیف هفتگی و یا یک پروژه نهایی هستند.
دانشجویان علاقمند می‌توانند این دروس را بدون توجه به سابقه تحصیلی خود و ارائه هیچ مدرکی، انتخاب کنند و صرف علاقمندی به مبحث می‌تواند مجوز شرکت در این دروس باشد. دانشجویان در چنین کلاس‌های بزرگی، ممکن است به صورت انفرادی و یا در قالب گروه‌های کوچک یا بزرگ، به همکاری در تکمیل پروژه‌های درسی مشغول شوند و ارتباطات مجازی خارج از محیط کلاس نیز با سایر همکلاسان یا مسئولین درس می‌تواند به دانشجویان در تکمیل درس کمک کند.
معمولا این دروس قاعده خاصی دارند و در یک بازه زمانی مشخص مثلا 12 تا 18 هفته به طول می‌انجامند. اما در برخی موارد ممکن است دانشجویان سرعت مطالعه خویش را خودشان مدیریت کنند به این ترتیب که ممکن است برخی دروس به دانجشویان این فرصت را بدهند که با سرعت مورد نظر خودشان تکالیف دروس را تکمیل و ارسال نمایند به این ترتیب، یک درس 12 هفته‌‌ای ممکن است تا 18 یا 20 هفته نیز به طول بینجامد.
موک یک انقلاب آموزشی
بسیاری از کارشناسان حوزه آموزش، موک را انقلابی در آموزش بالاخص آموزش عالی می‌دانند. موک تنها دروس آنلاین بزرگ نیست بلکه آغازگر یک تحول عظیم در نظام آموزشی در جهان است. انقلابی که انحصار دانش و اطلاعات را از مراکز آموزشی بزرگ و رسمی خارج کرده و امکان دسترسی عموم مردم را به حوزه‌هایی از دانش که سابقا تنها در دسترس دانشجویان نخبه‌‌ای که قادر به پرداخت شهریه دانشگاه‌ها بودند، فراهم می‌کند. موک با ارائه دروس به صورت رایگان، امکان تحصیل را تنها با داشتن امکان اتصال به اینترنت و دانستن حداقل زبان، برای قشر وسیعی از علاقمندان در سراسر جهان فراهم می‌کند به این ترتیب داوطلبان تحصیل دیگر نیازی به رفت و آمد از محل زندگیشان به یک مرکز آموزشی ندارند. برای برخورداری از آخرین اطلاعات و دانش به روز جهان پیشرفته، نیازی به جلای وطن و مهاجرت به کشورهای غربی ندارند. این سیستم آموزشی، دانش و اطلاعات معتبر را به روی میز هر کسی می‌آورد که در خانه از طریق یک کامپیوتر یا موبایل با خط اتصال به اینترنت بتواند به این شبکه دانش متصل شود.
ارائه رایگان دروس، هزینه هنگفت تحصیل را برای علاقمندان به حداقل می‌رساند و برای افرادی که به دلیل فقر و نداشتن امکانات کافی برای ثبت نام در مدارس و دانشگاه‌های بزرگ، فرصت‌های تحصیلی و شغلی خود را از دست می‌دهند، فرصتی برای اظهار وجود و دسترسی به منابع علمی و فنی فراهم می‌کند. از سوی دیگر موک، در مقابل دیدگاه تجاری که بر دانشگاه‌ها و مراکز علمی سایه افکنده است مقاومت می‌کند. زمانی که بسیاری از مراکز علمی در سراسر جهان هر چه بیشتر به سمت تجاری شدن و سود آوری اقتصادی به پیش می‌روند، و هزینه تحصیل را هر روز سنگین تر می‌کنند، موک فرصتی برای دمکراتیزه شدن کسب دانش ایجاد می‌کند و برای اقشار متوسط و ضعیف که امکانات تحصیل در مراکز علمی پیشرفته و گرانقیمت را ندارند، فرصت بهره گیری از دانش اساتید برجسته، طرح درس‌های جذاب و روزآمد و اتصال به یک سبکه علمی بین المللی را فراهم می‌کند.
منتقدان موک
درست است که موک سرآغاز انقلابی عظیم در حوزه آموزش به خصوص در سطح دانشگاه است اما حتی چنین طرحی نیز از نقد صاحب نظران در امان نمانده است. منتقدین موک در چند حوزه در مورد موفقیت این طرح شک دارند:
- تعداد زیاد دانشجویان: یکی از امتیازاتی که موک بر آن می‌بالد امکان ثبت نام همزمان صدها و هزاران نفر در دروس است و این دقیقا همان نقطه‌‌ای ست که منتقدان بر آن نقد وارد می‌کنند. آنها بر این باروند که دروسی که با هزاران دانشجو برگزار می‌شوند نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای فردی دانشجویان باشند. دانشجویان وارد یک فضای عمومی مثل پارک یا میدان می‌شوند بدون اینکه فرصتی برای ارتباط چهره به چهره مشابه دروس عادی در دانشکاه‌های سنتی و یا ارتباطات دو یا چند نفره به صورت مجازی در سایر دروس آنلاین کسب کنند. این دانشجویان بدون نظارت باقی می‌مانند و به سان فردی هستند که در یک محیط ناآشنا و پر از انواع اطلاعات رها شده بی آنکه کسی برای استفاده از این امکانات، راهنمایی و هدایتی کند.
- پاسخ موک: موک از مجموعه دروسی تشکیل شده که برای دانشجویان سطوح پیشرفته ارائه می‌شود. دانشجویانی که اغلب سابقه تحصیلات دانشگاهی دارند نیازی ندارند که کسی آنها را قدم به قدم راهنمایی کند آنها با مطالعه دستورالعمل قادرند از محیط غنی آموزشی فراهم شده در درس استفاده کنند و نیازی به راهنمایی بیش از حد ندارند.
- بودجه و هزینه: انتقاد دیگر در زمینه مالی و هزینه‌های موک است. برگزاری دروسی برای تعداد زیادی از دانشجویان نیاز به یک شبکه پشتیبانی فنی بزرگ دارد که هزینه زیادی را به مراکز آموزشی تحمیل می‌کند بدون آنکه صرفه اقتصادی و بازگشت سرمایه در پی داشته باشد. در صورتی که دانشجویان برای استفاده از این امکانات پول پرداخت نمی‌کنند، یا هزنیه ناچیزی می‌دهند، برگزاری چنین دوره‌هایی صرفه اقتصادی ندارد.
- پاسخ موک: این برنامه‌‌ای است که به خصوص در دانشگاه‌های معتبر امریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد همان طور که می‌دانیم دانشگاه‌های امریکا و انگلستان، از گران قیمت ترین مراکز آموزش عالی در جهان هستند. این در حالی است که امروزه در کشورهایی مثل چین، تایوان، ژاپن و اروپای شرقی، دانشگاه‌های زیادی با شهریه بسیار پائین، دانشجویان بین المللی زیادی را جذب می‌کنند و عملا بخش بزرگی از دانشجویان بین المللی را از چنگ دانشگاه‌های گران قیمت امریکایی خارج می‌کنند. در این صورت موک فرصتی را به دانشگاه‌های معتبر و تراز اول جهان می‌دهد که دانشجویان را با ارائه رایگان یا کم هزینه دروس، همچنان در دستان خود نگاه دارند و برای دانشجویان نخبه، فرصت تحصیل و بورسیه برای شرکت در برنامه عادی دانشگاه‌های خود فراهم نمایند و در عمل این مسئله هزینه‌های آن را پوشش می‌دهد.
- شبکه ارتباطی دانشجو: دانشجویان در دانشگاه‌های عادی و سنتی ارتباطات چهره به چهره دارند زندگی در محیط خوابگاه، محیط واقعی دانشگاه فرصت ارتباط با انسان‌های واقعی و درگیری در دغدغه‌های شخصی را برای آنها فراهم می‌کند وبرای آینده شغلی آنها فرصت‌های خوبی را ایجاد می‌کند. حتی در دانشگاه‌های آنلاین و مجازی نیز که با تعداد محدودی دانشجو در دروس کار می‌کنند، امکان تشکیل شبکه ارتباطی قوی و محکم بین دانشجویان وجود دارد این در حالی است که تعداد زیاد دانشجو و ارتباطات حداقلی بین کادر آموزشی و دانشجویان در دروس موک، عملا دروس را به محیطی مکانیکی و خشک و بی عاطفه تبدیل می‌کند که فرصتی برای رشد ارتباطات انسانی و فعالیت‌های اجتماعی باقی نمی‌گذارد.
- پاسخ موک: درست است که در حالت عادی دانشجویان موک ارتباطات ضعیفی با هم دارند اما موک این فرصت را به نخبگان و بهترین دانشجویان فراهم می‌کند که با شناسایی و دستچین کردن آنها، فرصت‌های تحصیلی و شغلی را معرفی کرده و آنها را برای ورود به شبکه‌های حرفه‌‌ای و علمی مورد علاقه و نیازشان آماده می‌کند.
موک نیز مانند تمام امکاناتی که تکنولوژی در اختیارمان قرار داده محصول دنیای جدید است. هنوز برای شناختن تاثیر آن در تغییر نظام و حتی فلسفه آموزشی راه درازی باقی است. موافقان و مخالفان این برنامه همچنان به بحث با یکدیگر ادامه خواهند داد تا زمان و پیشرفت تکنولوژی چه تغییرات دیگری بر عملکرد موک و سایر امکانات آموزشی در جهان مدرن ایجاد نماید. باید منتظر ماند و قضاوت کرد.